رییس ایرانداك تشریح كرد
از مفهوم سرآمدی علمی در طول تاریخ تا چالش های امروزی انتخاب سرآمدان
نکسترو: نکسترو: رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در یک سخنرانی در فرهنگستان علوم، به تشریح مفهوم سرآمدی علمی و چالش های انتخاب سرآمدان علمی پرداخت.
به گزارش نکسترو به نقل از ایسنا، دکتر محمد حسن زاده، رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) و عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تربیت مدرس در سخنرانی با موضوع «سرآمدی علمی و چالش های احراز آن در نظامات سنجش و ارزیابی علم» که در فرهنگستان علوم برگزار شد، ضمن اشاره به اینکه علوم مقوله حساس و نامشهودی است و سرآمد بودن در آن متفاوت از موضوعات دیگر است، اظهار داشت: در طول تاریخ سوالاتی نظیر اینکه که واقعاً علم چیست و چه کسانی عالم هستند و جامعه چگونه با افراد عالم رفتار داشته باشد؟ چگونه حمایت شوند؟ چطور می توان علم را به مثابه قدرت آنرا مدیریت کرد؟ وجود داشته است.
وی در تعریف علم اظهار داشت: علم نتیجه تلاش روش مند برای توصیف، تببین و پیش بینی پدیده ها و جهان در نظر گرفته می شود. بدین سبب شاید بر این اساس بتوان در مورد سرآمدی علمی بحث کرد.
رییس ایرانداک در مورد نسبت بین جهان دانش و جهان دانش علمی، توضیح داد: دانش به مثابه تعداد لحظه هایی است که انسان ها تجربه می کنند، می بینند و... خلق می کنند و خواهند کرد. اما قسمتی از این دانش که به بوته دقت، گذاشته شود و مورد پژوهش و آزمایش قرار بگیرد و در نهایت به اثبات یا عدم اثبات برسد و با داده های موجود قبلی ادغام شود، این به عنوان علم و دانش علمی در نظر گرفته می شود و قاعدتاً دانش علمی به تعداد کوشش های به بوته محک قرار داده شده اندیشمندان در عرصه های پژوهش و آزمایش است و این تعدادش خیلی کم است.
دانش علمی در راه زمان
وی تصریح کرد: اگر از نظر اثرگذاری بخواهیم نگاه نماییم، آن چه که دنیا را تغییر داده همین اندازه کوچک دانش علمی بوده است. دانش علمی نسبت به دانش های دیگر، از نظر حجم کوچک تر و از نظر تاریخی دوران کوتاه تری داشته ولی اثرگذاری بسیار بیشتری داشته است. وقتی از سرآمدی صحبت می نماییم، سرآمدی در دانش بیشتر نیست، بلکه در دانش علمی بیشتر است که مد نظر است.
حسن زاده درباب مراحل دستیابی به دانش علمی اظهار داشت: دانش علمی با مطالعه، کنکاش، تامل، مشاهده و کنجکاوی برای دانستن بیشتر برای پژوهشگر و اندیشمند شروع شده و در نهایت بوسیله تاملات عقلی و شواهد علمی پشتیبانی شده و نمود بیرونی پیدا می کند. آن چه که نمود بیرونی پیدا کرد، مورد مصابحه، مصالحه و مناقشه قرار می گیرد و تحلیل، ارتباط دهی و استنتاج یا قیاس می شود. بدین سبب دانش علمی مد نظر ما در این مرحله خلق می شود.
وی افزود: در مرحله بعدی انتشار و اشاعه آن اتفاق می افتد. دانشمندان در طول زمان بوسیله تماسهای رودر رو، نامه نگاری ها و بوسیله تماسهای دروازه بانان علم، یافته های خودرا منتشر می کردند و انتشار و ارائه دانش بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
این استاد علم اطلاعات و دانش شناسی با بیان اینکه دانش در مقام دستاورد فردی در کنار دانش در مقام پدیده اجتماعی در نظر گرفته می شود، توضیح داد: اصولاً همه مکاتب، دانش علمی را زمانی به رسمیت می شناسد که به عنوان پدیده اجتماعی در نظر گرفته شده باشد. شخص در درون اتاق خود و در ذهن خودش به هر چیزی که رسیده باشد، برای خودش ممکنست رسمیت داشته باشد، ولی تا وقتی که بازگو نکرده باشد و در بوته نقد و تحلیل قرار نداده باشد و سرگی و ناسرگی آن مشخص نشده باشد، به مثابه یک پدیده اجتماعی در نظر گرفته نمی گردد. بنابراین است که انتشار و افشای علم خیلی تاکید می شود.
علم به عنوان یک پدیده اجتماعی باید منتشر شود
وی اظهار داشت: برای همین امروزه بر افشای علمی تاکید زیادی می شود و می گویند اگر بخواهیم علم را به عنوان پدیده اجتماعی در نظر بگیریم باید منتشر شود و امروزه محمل های انتشار بسیار متنوع تر و بیشتر شده است. در گذشته علم باید به چاپخانه و در تحریریه می رفت و در انتظار چاپ قرار می گرفت، ولی امروزه با انتشار الکترونیکی بصورت زودآیند در اختیار افراد قرار می گیرد و یا در کنفرانس ها ارائه می شود.
رییس ایرانداک با بیان اینکه در گذر زمان درباب دانش علمی، سه اتفاق افتاده است، توضیح داد: در ابتدا دانش علمی، کوشش های انفرادی عالمان بوده است. افرادی که کنجکاو و دارای نگاه متفاوت بودند و پدیده های اطراف برای آنها جالب بوده است و کوشش های انفرادی را برای فهم جهان شروع می کردند.
وی اضافه کرد: رفته رفته این افراد یکدیگر را پیدا کردند و با یکدیگر بحث کردند و گروه ها و انجمن ها، مکتب ها و حلقه ها را تشکیل دادند. در ادامه سازمان هایی مثل دانشگاه ها و مراکز تحقیق و توسعه پیدا شدند و به آنها پیوستند. دانشگاه ها از حدود ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش آغاز به تشکیل کردند و البته مراکز تحقیق و توسعه دیرتر و حدوداً بعد از جنگ جهانی دوم تشکیل شدند. این یک تاریخ مختصری بود از چیزی که در زمینه علم اتفاق افتاده است.
زمانی که سرآمدی علمی برمبنای اشتهار عالمان بود
حسن زاده در مورد مفهوم سرآمدی در این سه دوره از تاریخ علم، اظهار داشت: زمانی که عالمان منفرد به علم می پرداختند، اشتهار عالم به عنوان سرآمدی در نظر گرفته می شد و سرآمدی آنها به میزان اشتهار آنان بود. حتی تعدادی از این عالمان به علت اشتهار خود به مقام صدارت و ریاست می رسیدند و پادشاهان آنها را به دربار می بردند.
وی درباره ی مفهوم سرآمدی در مقام کوشش های گروهی، اظهار داشت: در کوشش های گروهی، سرآمدی در مقام روشنگری اجتماعی مفهوم پیدا می کرد و آنها هدفشان را برمبنای روشنگری اجتماعی تنظیم می کردند که آنچه می دانند را در مقابل آن چه جهل می نامیدند، روشنگری کنند و نوری بتابانند بر تاریکی آن چه که ضد علم و شبه علم بوده است و همین به عنوان سرآمدی در نظر گرفته می شد.
وی با اشاره به اینکه سرآمدی در دوران دانشگاه ها، توسعه معرفت و مهارت افزایی معنا پیدا کرد و اظهار داشت: بطورمثال فردی که دانشگاه می رفت، صاحب شغل می شد و مهارتی پیدا می کرد. در مراکز تحقیق و توسعه سرآمدی متفاوت بوده است. سرآمدی در این مراکز این بود که اهداف سازمانی را تحقق دهند. چون پول آنها را مراکز تحقیق و توسعه پرداخت می کردند، پس باید اهداف سازمانی دنبال می شد.
هزینه ۳ تریلیون دلاری برای علم در دنیا
استاد دانشگاه تربیت مدرس به هزینه تحقیق و توسعه در دنیا اشاره نمود و اظهار داشت: در دنیا برای تحقیق و توسعه حدود ۳ تریلیون دلار هزینه می شود که این معادل سه درصد از جی دی پی دنیا است. کشورها بر طبق این که چقدر پیشرفته هستند برای تحقیق و توسعه هزینه می کنند و میزان آن از حدود نیم درصد تا ۴، ۵ و ۶ درصد از تولید ناخالص داخلی است که متوسط آن در دنیا سه درصد است. اگر موسساتی را که در تحقیق و توسعه هزینه می کنند را نیز به آن اضافه نماییم، این عدد بالاتر نیز می رود. همین است که مشاهده می نماییم که در دنیا تحقیق و توسعه ارزش و اهمیت بالایی پیدا کرده و هر کدام دنبال سرآمدی نیز هستند.
آغاز سرآمدی دانشمندان برمبنای مشارکت اجتماعی
حسن زاده درباره ی مفهوم سرآمدی در نسل دوم، اظهار داشت: در نسل دوم مشاهده می نماییم سرآمدی عالمان منفرد، به انتشارات آنها تبدیل شد. اینکه انتشارات و کتاب خوبی داشته باشند و از یک زمانی به بعد حتی دانشمند به عنوان صاحب فلان کتاب شناخته می شد. همین طور شاگردان عالم نیز نشان دهنده اشتهار عالم بود.
وی افزود: در نسل دوم در کوشش های گروهی، اینکه کدام انجمن و محفل طرفداران و حامیان بیشتری داشته، مهم بوده است. این انجمن ها در کشورهای اروپایی اهمیت زیادی داشتند و حتی بعضاً می توانستند در تغییر دولت ها و نظام سیاسی کشورها نیز نقش داشته باشند و این نشان دهنده نفوذ حامیان آنها بوده که به عنوان سرآمدی در جامعه در نظر گرفته می شد.
استاد علم اطلاعات و دانش شناسی، سرآمدی دانشگاه ها در نسل دوم را در میزان مشارکت علم در جهان عنوان و تشریح کرد: یک دانشگاه در نسل دوم یک آموزش دهنده صرف نیست، بلکه یک خلق کننده دانش و مشارکت کننده است. چشم ها در نسل دوم به سمت دانشگاه ها بود که دانشگاه چه می گوید و این مهم بود. این چیزی که تا کنون نیز تا حدودی ادامه داشته است، این است که افراد دانشگاهی مورد احترام بیشتر و مورد اعتماد جامعه هستند. این نشان دهنده آن بوده که حرف جدید، ایده جدید و محصول جدید از دانشگاه می آید.
وی اضافه کرد: در مراکز تحقیق و توسعه ارزش مالی و برگشت مالی به عنوان سرآمدی بیشتر در نظر گرفته می شده و اینکه چقدر ارزش به وجود آورده است. امروزه در مورد دانشگاه ها نیز چنین نگاهی وجود دارد.
وی تصریح کرد: افرادی که به سرآمدی از لنز علم نگاه می کنند، مخالف چنین نگاهی هستند که چقدر سرمایه گذاری کردیم و چقدر پول آورده است. این مساله منتقدان جدی دارد و می گویند که باید این نگاه متوقف شود.
سرآمدی برمبنای پر کردن فاصله بین دانشگاه و جامعه
حسن زاده در مورد مفهوم سرآمدی در نسل سوم، اظهار داشت: الان که در نسل سوم قرار داریم و درحال انتقال به نسل چهارم هستیم، از عالمان منفرد سرآمد انتظار می رود که در رشته خود تاثیر داشته باشند و رشته خودرا پیش ببرند. از کوشش های گروهی، حضور اجتماعی و تاثیر اجتماعی انتظار می رود. رفته رفته آنقدر تخصص گرایی در دانشگاه تشدید شد که میان جامعه و دانشگاه فاصله به وجود آمد و ممکنست افرادی که به لابراتوار می روند، سالیان سال در جامعه حضور پیدا نکنند و یک فاصله عمیقی بین زندگی دانشمندان و جامعه به وجود آمده است. از همین رو در منظر کوشش های گروهی انتظار سرآمدی این است که گروههای علمی در جامعه حضور داشته باشند.
رییس ایرانداک در مورد سرآمدی دانشگاه ها در نسل سوم، اظهار داشت: در نسل سوم مشارکت دانشگاه در اقتصاد به عنوان سرآمدی انتظار می رود. اینکه دانشگاه پیش برنده اقتصاد باشد؛ چونکه اقتصاد دانش بنیان شده است. همین طور در نسل سوم در مراکز تحقیق و توسعه انتظار این است که این مراکز قدمی در پیشبرد و تسریع نوآوری بردارند.
مفهوم سرآمدی در نسل نوظهور دانش علمی
وی تصریح کرد: در نسل نوظهور دانش علمی، ارتباط میان رشته ای برای عالمان منفرد به عنوان سرآمدی شناخته می شود. در کوشش های گروهی، پویایی محیط و در دانشگاه ها، حضور مجازی عنوان سرآمدی شناخته می شود. جامعه درحال تحول دیجیتال است و انتظار می رود دانشگاهی سرآمد باشد که برای نسل متحول دیجیتال و مجازی سرویس ارائه کند و از مراکز تحقیق و توسعه پیشگامی در تحول انتظار می رود.
به گفته حسن زاده، در بحث سرآمدی باید به دو نگاه توجه داشت؛ یک نگاه سرآمدی دانشمندان است و نگاه دیگر سرآمدی دانشگاه ها است. دانشمند خارج از دانشگاه نیز می تواند معنا پیدا کند. بنابراین باید این دو را از هم تفکیک کرد. البته از هم جدا نیستند؛ می توانند با هم مرتبط باشند، ولی باید به ظرایف توجه کرد.
رییس ایرانداک با بیان اینکه سرآمدی دانشمند در چهار بُعد سرآمدی در آموزش، پژوهش، تاثیر و پیشگامی مدلول می شود، تشریح کرد: سرآمدی یک دانشمند از نظر آموزش چند مدلول دارد که در اینجا سه مورد از آن مطرح می شود. بطورمثال در مورد آموزش این که یک دانشمند چگونه تدریس می کند، آن چه که ارائه می کند و آن طور که تعامل می کند، اهمیت دارد. همین طور کیفیت محتوای آموزش داده شده از نظر استواری و روزآمدی نشانه سرآمدی است. در مورد سوم نحوه هدایت گری نیز مهم می باشد. امروزه شاگردان مثل شاگردان ۱۰ سال قبل نیستند. به محتواهای جدید دسترسی دارند. اینکه یک دانشمند چگونه شاگرد را مربی گری و هدایت می کند و او را در راه آموزش قرار می دهد، اهمیت زیادی دارد.
وی در مورد سرآمدی در زمینه پژوهش برای یک دانشمند، توضیح داد: یک بُعد آن در روش شناسی است. برخی معتقدند علم به مثابه روش است و اگر در روش دقت داشته باشید، نتیجه هرچیز که باشد، مورد قبول است. مورد دوم اهمیت مهارت ها در سرآمدی است. مهارت این که داده ها را به چه صورت سازمندی کنی و سره و ناسره را از هم تشخیص دهی و آنها را در راه دانستن خود و خلق دانش علمی ساماندهی کنی، اهمیت زیادی دارد.
اهمیت همکاریهای علمی به عنوان شاخصی برای سرآمدی
وی افزود: بُعد دوم پژوهشگری است؛ این که چگونه هدایت و همکاری کنی. امروزه مانند ۷۰۰ سال پیش این که یک نفر بتواند حوزه هایی از علم را پیش ببرد، بسیار دشوار است. بنابراین کتاب ها و مقاله ها گروهی نوشته می شود و تحقیقات گروهی صورت می گیرد. بنابراین همکاری به عنوان شاخصی برای سرآمدی شناخته می شود. امروزه همکاری ملی و بین المللی موثر است و بنابراین به عنوان یکی از فاکتورهای سرآمدی شناخته می شود.
استاد علم اطلاعات و دانش شناسی با بیان اینکه امروزه اشاعه نیز برای سرآمدی دانشمندان مهم تر شده است، اظهار داشت: در گذشته می گفتند یا منتشر کن یا نابود شو و امروزه می گویند یا دیده شو یا از بین برو. چون روزانه یک میلیون و ۴۰۰ هزار مقاله در دنیا منتشر می شود. شما به یک داده بسیار باارزش رسیدی، آن یافته خودرا در میان بیش از یک میلیون داده در جهان می اندازی، به مثابه این است که سوزنی را در یک انبار کاه انداختی؛ افراد چگونه آنرا پیدا کنند؟ پس Visibility یا رؤیت پذیری مهم شده است.
حسن زاده تصریح کرد: در گذشته یک ابوعلی سینا بود که می گفت و شاگردانش می نوشتند. امروزه در دنیا بسیار بسیار افرادی هستند که روزانه یافته های جدید را گزارش می کنند. اینکه کجا دیده شود، اهمیت زیادی دارد.
وی اضافه کرد: همین طور اجتماعی سازی، مرجعیت و پیش برد علم نیز در سرآمدی دانشمندان اهمیت دارد.
به گفته حسن زاده، سرآمدی دانشگاه در سه محور آموزش، ارتباطات و جامعه محوری باید مورد توجه قرار گیرد.
وی اظهار داشت: با تخصصی شدن علم وارد محفظه هایی شدیم، در صورتیکه الان در دنیای پیشرفته علم این محفظه ها برداشته شده و افراد از رشته ای به رشته دیگر و از دانشکده ای با دانشکده دیگر و دانشگاه هایی با دانشگاه دیگر در ارتباط هستند.
امروزه سرآمدان علمی چگونه انتخاب می شوند؟
این استاد علم اطلاعات و دانش شناسی درباب جهت گیری هایی که امروزه در دنیا برای سرآمدی اتفاق افتاده است، اظهار داشت: باتوجه به اینکه در دنیا برای علم ۳ تریلیون دلار هزینه می شود و می خواهند مابه ازای آنرا اندازه گیری کنند، در قالب انتخاب پژوهشگران و انتخاب دانشگاه ها، دستاوردها را کمی سازی می کنند.
وی اظهار داشت: انتخاب دانشمندان در سه دسته کوشش های سازمانی، ملی و جهانی صورت می گیرد. بطورمثال در کوشش های سازمانی بزرگداشت هایی که در هفته پژوهش صورت می گیرد و پژوهشگران سرآمد انتخاب می شوند. در ایران برای انتخاب دانشمندان برتر، فدراسیون سرآمدان علمی ایران تشکیل شده و برمبنای بخشنامه خود سرآمدان را انتخاب می کنند.
وی اضافه کرد: فدراسیون سرآمدان علمی فرمولی داده و برمبنای آن انتشارات، کیفیت استنادات و منتورینگ را ارزیابی می کنند. باید توجه داشت همه این ها برمبنای انتشارات است و در مورد منتورینگ هم گفته می شود که اگر دانشجوی فرد نیز در بخشی سرآمد شده باشد، امتیازی دارد که خود این هم برمبنای انتشارات است. در حقیقت در این سرآمدی از بین حدود ۱۶ شاخص فقط یکی از آن که انتشارات است، در نظر گرفته می شود.
فهرست پژوهشگران پر استناد و پژوهشگران یک درصد برتر
حسن زاده در مورد انتخاب سرآمدان جهانی، توضیح داد: در سطح جهان، لیست های جهانی مانند پژوهشگران پر استناد یا Highly cited researchers وجود دارد. همین طور گلوبال یانگ آکادمی نیز وجود دارد که فاکتورهای آن متنوع هستند و فاکتورهای آن فقط انتشارات نیست؛ حتی روحیات اخلاقی مثل از خودگذشتگی و میزان ریسک پذیری نیز در آن وجود دارد.
وی اظهار داشت: مهم ترین فهرستی که در ایران مورد توجه قرار می گیرد، لیست پژوهشگران پر استناد است. البته پژوهشگران یک درصد نیز مورد توجه قرار می گیرد که آن به نظر من نیاز به بحث بیشتر دارد. چون استخراج یک درصدی ها حرف و حدیث های زیادی دارد. برای مثال اسمی تکراری و تفاوت رشته ها و همین طور اینکه سرآمدی تنها به عنوان اسم و استناد مورد توجه قرار می گیرد.
حسن زاده اشاره کرد: به نظر می آید لیست پژوهشگران پر استناد یا HCR معتبرتر است که برآمده از مقالات پر استناد است که یک درصد رشته های خود هستند و این ها برمبنای استنادات مقاله و اینکه آستانه استناد در رشته خودشان به عنوان برگزیده انتخاب می شود.
وی به آمار پژوهشگران پر استناد ایران اشاره نمود و اظهار داشت: در سال ۲۰۲۲ ایران از بین ۷ هزار و ۳۰۰ نفر دنیا ۱۲ نفر پژوهشگر پر استناد داشته است. این میزان برای کشور عربستان ۱۱۴ نفر، ترکیه ۶ نفر، ژاپن ۹۰ نفر است و آلمان بیش از ۳۰۰ نفر پژوهشگر پر استناد دارد. در کل در ایران در سه سال قبل ۳۰ نفر از پژوهشگران در لیست پژوهشگران پر استناد قرار گرفتند.
منبع: nextru.ir
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب